in geloof en groene symboliek: het kruis wordt levensboom

Het verhaal van de ‘Passion’ wordt zoals vanouds buiten uitgespeeld, in de open lucht. Deze symboliek is veelzeggend. Wat opvalt is de aandacht voor de tuin en de aandacht voor de straat.

De Stille Week is het sluitstuk van de 40-dagentijd: de concentratie op wat het meest wezenlijk is. Met Pasen spreekt men terugkijkend van een Goede Week, omdat het leven sterker blijkt dan de dood.

De tuin: slapen en ontwaken

Het verraad speelt zich af in een tuin, waar de leerlingen van Jezus slapen wanneer zij zouden moeten waken. (Johannes 18, 1; Lucas 22, 46) En het loopt uit op een ontwaken in een tuin op de vroege paasmorgen. (Johannes 19, 41) De tuin is meer dan een decor voor een toneelstuk. De tuin is symbool voor een wereld die kritisch wordt bevraagd, want zij ligt te slapen. De tuin is symbool voor een wereld die wakkergeschud moet worden. Die transformatie van slapen en ontwaken moet zich vanbinnen in onszelf voltrekken maar evenzeer richten op wat buiten is: op de bloei van een nieuwe lente. Het vraagt om verandering in onze houding en in heel ons ‘zijn’.

De straat: juichen en schreeuwen

Het voltrekt zich buiten in de straten van Jeruzalem, op Palmzondag, aan het begin van de Stille Week. Plant en dier doen mee: groene palmtakken kleuren het verhaal (Johannes 12, 13) en een ezel, een lastdier, speelt een glansrol. Jezus zit niet hoog te paard zit, hij zoekt geen macht zoals wereldse leiders doen. De Stille Week toont de richtingloosheid van de mensen, hun ambivalentie: “Heden ‘Hosanna’, morgen ‘Kruisig hem’.” Hun wispelturigheid: radeloos, redeloos, reddeloos. Waar zij Jezus nog verwelkomen aan het begin van de week, laten zij hem aan het eind als een baksteen vallen. Het verhaal wil ons diep vanbinnen raken om wat wij elkaar ‘buiten’ aandoen. Zelfs de straatstenen weten ervan, zij worden stille getuigen genoemd. Uiteindelijk kun je je niet stilhouden, over wat hier gebeurt: “… als zij zouden zwijgen, dan zouden de stenen het (nog) uitschreeuwen.” (Lucas 19, 40)

De Kruisweg gaan

De gebeurtenissen in de Stille Week volgen elkaar in hoog tempo op. Je kunt je laten leiden door de lezingen, zie bijvoorbeeld het leesrooster op de zeer informatieve Belgische website ‘Bijbel in 1000 seconden’. Met tekst en uitleg.

Een andere manier om stil te staan bij de laatste dagen van Jezus is door zelf daadwerkelijk de Kruisweg te gaan. Dan laat je je leiden langs zogenaamde staties of halteplaatsen. Het zijn plekken langs de muur in kerken of buiten langs de weg die momenten van de lijdensweg (de ‘Via dolorosa’) markeren: van veroordeling tot begrafenis. Afbeeldingen zijn behulpzaam om die weg te gaan en helpen de verbeelding. Zie bijvoorbeeld de indrukwekkende kruisweg van de bijbelse tuin in Hoofddorp, waar 14 taferelen het lijden uitbeelden: van gelatenheid, wanhoop en angst. Het is een bezoek waard. Of zoek een andere Kruisweg in de buurt. Zie voor beeld en uitleg ook de statenvertaling-online en historiek.net

Vraag om vrede, gedenk ezel en haan

Hieronder noemen we enkele natuurlijke elementen, aspecten van een groene symboliek.

In Nederland worden op Palmzondag groene buxustakjes gebruikt, thuis en in de kerk. Men versiert er palmpaasstokken voor de kinderen mee. Het is beeld van altijddurend, gezegend leven. Het ezeltje laat de eenvoud en nederigheid zien: met paarden voerde men oorlog, maar Jezus gaat op een ezel, dienend, als vredestichter de stad binnen: ‘Vraag om vrede voor Jeruzalem’. (Psalm 122) De vertelling staat in een eeuwenoude traditie, het herinnert aan het woord van de profeet Zacharia:

De palmpaasstok wordt traditioneel versierd met een broodhaantje. Het herinnert aan het verraad: zijn overlevering aan de gezagsdragers met een kus door Judas, de vlucht van zijn leerlingen, de ontkenning van Petrus tot driemaal toe: ‘Ik ken hem niet’, en dan het kraaien van een haan. Onderweg naar de Olijfberg, de tuin van olijven, zegt Jezus: ‘Jullie zullen mij deze nacht allemaal afvallen (…).’ Petrus zei daarop tegen hem: ‘Misschien zal iedereen u afvallen, ik nooit!’ Jezus antwoordde hem: ‘Ik verzeker je; deze nacht, nog voor de haan gekraaid heeft, zul jij mij driemaal verloochenen’. (Matteüs 26, 31-34) De haan, die ‘s morgens al vroeg van zich laat horen, kan zo ook beeld van waakzaamheid worden.

Gedenk de tekenen van water en brood

Op Witte Donderdag laat het verhaal van de voetwassing zien wat dienstbaarheid is, wanneer Jezus met zijn leerlingen de laatste maaltijd viert. Het water doet behalve aan reiniging ook denken aan het doopwater, dat schoon wast en het oude leven vernieuwt. Verder is er het brood, dat gedeeld wordt, maar ook teken is van Jezus’ leven dat hij wegschenkt. Het herinnert aan het beeld van de graankorrel: ‘Als een graankorrel niet in de aarde valt en sterft, blijft het één graankorrel, maar wanneer hij sterft draagt hij veel vrucht.’ (Johannes 12, 20 e.v.)

Dit beeld van de graankorrel, die moet sterven om vrucht te dragen, krijgt zo een diepe betekenis. De graankorrels die meel en brood worden, laten zich opnieuw breken en delen: ‘Ik ben het brood dat leven geeft’. Het brood is beeld van Jezus zelf. (Johannes 6, 25 e.v.)

Het kruis wordt levensboom

Goede Vrijdag: de dag waarop wordt stilgestaan bij het sterven van Jezus aan het kruis, een wrede dood voor misdadigers. Toch wordt de dag ‘goed’ genoemd. Dat is alleen achteraf misschien invoelbaar, voor wie het verhaal ‘ademloos’ op de voet volgt. Denk ook aan het beeld van het lam: ‘lam van God, dat wegdraagt de zonden van de wereld’, “Hij werd mishandeld, maar verzette zich niet en deed zijn mond niet open. Als een schaap dat naar de slacht wordt geleid …” (Jesaja 53, 7)

Men draagt het kruis, versiert het, richt het op. Het ruw houten kruis wordt levensboom. Zie de afbeelding van de kruisiging (boven, met onderschrift): anders dan de andere bomen die er te zien zijn, blijft de levensboom altijd groen. Rooms-katholieken tonen het kruis met corpus (het dode lichaam), protestanten staan stil bij een leeg kruis, waarvan het lichaam is afgenomen. Het kruis symboliseert een vernedering, Jezus’ dood aan het kruis, die opvallend genoeg bij zijn Vader, de Allerhoogste, een ‘verhoging’ wordt genoemd.

Roodborstje

Een Vlaamse legende vertelt: Jezus was aan het kruis geslagen. Er zat een klein vogeltje dichtbij het kruis in een olijfboom en zag zijn wonden en voelde zijn pijn. Uit zijn kraaloogjes druppelden tranen. Niemand zag het vogeltje, want het was klein en kleurloos. Hij had zelfs geen naam, omdat mensen hem nooit opmerkten en Adam vergeten was een naam voor hem te bedenken.

Het vogeltje zag de doornenkroon die het hoofd van Jezus verwondde. Hij dacht: hoe kan ik helpen? Hij vloog naar het kruis en trok met zijn snavel de doornen uit Jezus’ hoofd. Een druppel bloed viel op zijn borst. Jezus zei: “Lief vogeltje, het rode vlekje op je borst zal blijven als herinnering aan jouw liefde voor mij. Het zal mensen herinneren aan mijn lijden en dat van anderen, maar ook hoe liefde dat lijden kan verzachten. De mensen zullen je voortaan roodborstje noemen.”

Pelikaan

In oude kerken en kerkelijke kunst komt soms een afbeelding van een pelikaan voor die met haar snavel in eigen borst steekt en met de druppels bloed haar jongen voedt. Men verwijst zo naar Christus: naar diens offer en levensreddend handelen.

In de Physiologus, een bundeling van teksten uit de tweede tot vierde eeuw na Christus, wordt geleerd dat de pelikaan veel van haar jongen houdt. Die pikken echter de ouders met hun scherpe snavels, en dan zouden de ouders hun jongen doden. Volgens Physiologus pikt de pelikaan op de derde dag haar zijde open en met haar bloed wekt ze de jongen tot leven. Zo is de pelikaan beeld geworden van de lijdende Christus die uit liefde leven wekt. Overigens klopt de beeldtaal in biologisch opzicht niet: in werkelijkheid voedt de pelikaan zijn jongen met vis uit de krop. In tijden van droogte en gebrek pikken de jonge vogels de ouders tot bloedens toe. Als de keel kaal wordt ziet men de rode huid.

Van Thomas van Aquino (ca. 1225 – 1274) kennen we de hymne: Milde pelikaan, Jezus Heer, reinig mij, onreine, met uw bloed.

Na het sterven volgt de verstilling: Stille Zaterdag. Wat valt er nog te zeggen?

Dan, in de avond en de nacht schuift het duister weg, en klinkt er in de paasnacht “Licht van Christus”.

Het is goed om deze week in stilte af te leggen …

Tekst en foto’s Tini Brugge en Medard Hilhorst